Rozwód jest sytuacją kryzysową całej rodziny, angażuje nie tylko samych małżonków i ich dzieci, ale także osoby im bliskie. Każda ze stron uczestnicząca w kryzysie rodzinnym, mającym zwykle charakter długotrwały odbiera rozpad rodziny we właściwy dla siebie sposób. Zaangażowanie dzieci w istniejący konflikt małżeński staje się niejako automatyczne, nawet jeśli postawa każdego z rodziców wobec swoich dzieci jest pozytywna, to sam fakt istnienia konfliktu pomiędzy nimi jest dla dziecka traumatyczny. Dziecko najczęściej czuje się emocjonalnie związane z obojgiem rodziców, dlatego możliwość a niekiedy potrzeba opowiedzenia się po stronie jednego z nich jest okolicznością, która wyzwala w nim konflikt emocjonalny, poczucie winy, niemocy, braku lojalności. Pojawia się także lęk przed odrzuceniem, utratą oparcia emocjonalnego i utratą poczucia bezpieczeństwa.
Wpływ sytuacji rozwodowej na dziecko uzależniony jest od jego wieku, płci, poziomu rozwojowego, dojrzałości intelektualnej i emocjonalnej.
Wymienia się kilka przedziałów wiekowych, w których reakcje dzieci na rozwód rodziców są inne.
Dzieci najmłodsze ( od urodzenia do około 3 roku życia)
Charakteryzuje je ścisła relacja z matką. Zachowanie się matki w sytuacji rozwodu, jej ekspresja emocjonalna, postawa wobec otoczenia i własnego dziecka będą miały wpływ na jego zachowanie. Obserwacje kliniczne dzieci w tym okresie życia wskazują, iż w sytuacji separacji lub rozwodu rodziców częstym objawem jest regresja do wcześniejszych etapów rozwojowych. Wymienia się tutaj takie zachowania jak powrót do karmienia butelką i używania smoczka, obniżenie poziomu aktywności motorycznej, powrót do wcześniejszych form językowych ( wymawianie pojedynczych, zdrobniałych słów), trudności w treningu toalety, potrzeba ciągłego kontaktu z rodzicem i reagowanie płaczem i krzykiem w sytuacji ich nieobecności. Nasilenie reakcji regresyjnych dziecka jest proporcjonalne do zachowania matki, a przede wszystkim jej rozdrażnienia, napięcia psychicznego, niepokoju i zdenerwowania.
Okres przedszkolny ( od 3 do 5 lat)
Jest to okres egocentrycznej postawy dziecka wobec świata. Spostrzeżenia dziecka, znajdujące odzwierciedlenie w zadawanych pytaniach są bogate w elementy poznawcze i treści emocjonalne. Większość dzieci w tym okresie pozytywnie ocenia swoich rodziców. Wyobrażeniowy i życzeniowy obraz rodzica ( także nieobecnego) staje się dla dziecka czymś realnym. Nawet wówczas gdy rodzic odszedł i jest stale nieobecny, dziecko wierzy, iż nieobecność ta ma jedynie charakter chwilowy. W tym okresie rozwojowym istnieje wiele sposobów manifestowania przeżyć emocjonalnych, jakie mogą towarzyszyć sytuacji rozwodowej. Zalicza się do nich : trudności w zasypianiu, zaburzenia łaknienia, zaburzenia w aktywności motorycznej, nadmierne uzależnienie od jednego z rodziców, labilność emocjonalna, ataki złości i agresji wyrażane fizycznie i werbalnie, kierowane najczęściej do rodzeństwa i tego z rodziców, który jest bardziej pobłażliwy. Istniejące lęki i obawy pobudzają wyobraźnię dziecka i wpływają na jego zachowanie, które zewnętrznie wyrażać się może w postaci nerwowych nawyków takich jak: kręcenie włosów, skręcania i szarpanie ubrania, pochrząkiwanie, ssanie palca, obgryzanie paznokci. Powyższym zachowaniom mogą towarzyszyć: smutek, obniżony nastrój, płaczliwość, wycofanie się z kontaktów z rówieśnikami, bierność, apatia, utrata aktywności.
Dzieci w młodszym wieku szkolnym ( 6-9 lat)
Dzieci te w porównaniu z dziećmi przedszkolnymi, są bardziej narażone na pojawienie się zaburzeń w rozwoju osobowości. Powszechnymi w tym okresie reakcjami dziecka na rozwód rodziców są wyparcie lub zaprzeczenie sytuacji a także poczucie, że jest się gorszym od innym, skoro ma się jednego rodzica.
Obserwuje się różnice w sposobie reagowania dziewcząt i chłopców. W odniesieniu do ojca, który pozostawił rodzinę, dziewczęta mogą przyjmować podwójną postawę: pozytywną lub negatywną. Pierwsza z nich wyraża się w waloryzowaniu ojca i podkreślaniu jego cech pozytywnych. Postawa taka może mieć charakter wyraźnie życzeniowy lub wynikać z istnienia pozytywnych i głębokich więzi emocjonalnych z ojcem. Postawa negatywna wyraża się w przyjmowaniu wobec ojca postawy niechętnej, wrogiej, lękowej, często bywa ona efektem identyfikowania się z postawą matki. Dziewczynka może mieć obraz ojca jako osoby, która sposób szczególny skrzywdziła rodzinę poprzez znęcanie się nad nią, jej zaniedbywanie i opuszczenie. Negatywna ocena ojca może być przyczyną nadmiernego uzależnienia dziecka od matki, a w następstwie tego ograniczenie swojej przyszłej autonomii i niezależności. Mogą też pojawiać się trudności w nawiązywaniu pozytywnych kontaktów z osobami płci przeciwnej. W odniesieniu do chłopców utrata ojca sprawia, iż zostają oni pozbawieni wzorca dla właściwej identyfikacji związanej z rolą mężczyzny. W tej sytuacji istnieje ryzyko większej zależności od matki i nazbyt mocnej identyfikacji z cechami kobiecymi. Pojawiające się u chłopców w tym okresie rozwojowym próby uwolnienia się od wpływu matki mogą przybierać postać jawnego buntu i różnych form agresywności. U wielu dzieci ( niezależnie od płci) można stwierdzić pojawienie się postawy wrogości wobec rodzica, z którym dziecko pozostaje i sympatii dla tego, który odszedł. Większość dzieci pozostaje z matkami, dlatego też one stają się przedmiotem agresji i wrogości i są obarczane winą za odejście ojca. Zmiany w strukturze rodziny i relacjach pomiędzy rodzicami, niezgoda i konflikty w całej rodzinie a w ich następstwie jej rozbicie zakończone separacją lub rozwodem zaburzają obraz rodziny jako całości a także jej wartość i znaczenie. Reakcją na niepowodzenia rodzinne w tym okresie rozwojowym mogą być: obniżony nastrój, komunikowanie o swoim smutku, poczucie odrzucenia i samotności, niewiara w odwracalność dramatycznej sytuacji, bierność, myślenie negatywne o sobie, utrata poczucia własnej wartości, złość i agresja, drażliwość, zamykanie się w sobie, brak współpracy z innymi. Pojawia się agresja do rodzica, który pozostał z dzieckiem, a jednocześnie poczucie winy z powodu zachowań agresywnych. Wzrasta niepokój i rozdrażnienie, następuje obniżenie możliwości rozwoju uzdolnień i brak osiągania sukcesów szkolnych. Obawy dziecka w dużym stopniu są odzwierciedleniem jego wyobraźni, a ich treścią jest utrata rodzica, bycie porzuconym, opuszczonym przez oboje rodziców lub jednego z nich.
Późniejszy okres szkolny ( 9-12 lat)
Rozwód rodziców przypadający na ten okres życia dziecka zwiększa znacznie ryzyko wystąpienia zaburzeń w rozwoju osobowościowym. Dzieci boleśnie przeżywają rozwód rodziców między innymi dlatego, iż mają mniejszą zdolność zaprzeczania istniejącej sytuacji, są bardziej świadome rozbicia rodziny i utraty któregoś z nich. Mają większą zdolność do realistycznego rozumienia sytuacji rozwodowej, ale jednocześnie są narażone na przeżywanie konfliktów wewnętrznych. Do najbardziej typowych należą konflikty wynikające z rozbieżności jakie istnieją pomiędzy: postawą agresywną wobec rodziców lub jednego z nich a poczuciem przywiązania i miłości do nich, zachowaniem lojalności wobec każdego z rodziców a dostrzeganiem racji istniejącej po stronie któregoś z nich, potrzebą utrzymania bliskiej więzi z każdym z rodziców a lojalnością i posłuszeństwem wobec tego z rodziców, który przejmuje funkcje opiekuńczo- wychowawcze i jest niechętne kontaktom dziecka z drugim rodzicem. Istotne znaczenie w radzeniu sobie z problemami zaczynają odgrywać mechanizmy obronne osobowości: ucieczka w marzenia, poszukiwanie wsparcia w grupach rówieśniczych , ucieczki z domu, poszukiwanie zaspokajania własnych potrzeb poza rodziną. Sposoby te obniżają poczucie zagrożenia i lęku ale nie rozwiązują sytuacji problemowej dziecka. Ze strony rodziców pojawia się ryzyko włączenia dziecka w istniejący pomiędzy nimi konflikt i poszukiwanie w dziecku sojusznika. Częste reakcje emocjonalne to: smutek, wrażliwość, płaczliwość, spostrzeganie siebie jako osoby mniej wartościowej, zaburzone jest kształtowanie systemu wartości, nawiązywanie trwałych i pozytywnych kontaktów z rówieśnikami, mogą pojawić się trudności szkolne.
Młodzież w okresie adolescencji ( 13-17 lat)
Młodzież przeżywa rozwód swoich rodziców nie mniej boleśnie niż poprzednia grupa dzieci. Jednak w porównaniu z wcześniejszym okresem rozwojowym, poziom dojrzałości osobowości i sfery poznawczej jest wyższy. W związku z tym także ocena konfliktu pomiędzy rodzicami staje się bardziej realistyczna. Wzrasta zdolność do krytycznej oceny sytuacji i utrzymania dystansu wobec rodziców i ich problemów. Sprzyja temu między innymi zaangażowanie dorastającej młodzieży w zdarzenia, które dzieją się poza ich środowiskiem rodzinnym - udział w życiu społecznym, szkolnym, nawiązywanie przyjaźni. Jednocześnie jednak nie znajdując oparcia we własnej, skłóconej rodzinie poszukuje wsparcia na zewnątrz co może prowadzić zarówno do pozytywnych jak i negatywnych skutków. Konflikt małżeński może powodować szybie usamodzielnianie się młodzieży poprzez zdobywanie niezależności materialnej i emocjonalnej, może jednak także prowadzić do zachowań związanych z przestępczością indywidualną i organizowaną ( gangi młodzieżowe), wczesną inicjacją seksualną, prostytucją, alkoholizmem, narkomanią. Spora grupa młodzieży z tych rodzin wyraża niechęć do zawierania związku małżeńskiego, rodzina nie jest dla nich miejscem dającym poczucie bezpieczeństwa i możliwości rozwoju osobistego. Dominuje niewiara w możliwość budowania trwałych więzi opartych na wzajemnej miłości, zaufaniu i poszanowaniu.
Pomoc w zmaganiu się z sytuacją rozwodową.
Momentem dramatycznym w rodzinach w trakcie rozwodu jest podejmowanie walki o własne dziecko/ dzieci. Niekiedy trudno jest określić czy wynika ona z zainteresowania losem dziecka i jest wyrazem troski i więzi emocjonalnej, czy też jest jedynie formą manipulacji w celu uzyskania akceptacji społecznej. Niezależnie od motywów jakimi kierują się rodzice, to dziecko ponosi bolesne skutki ich działań- podlega różnym formom nacisku, presji, przemocy i szantażu ze strony rodziców lub jednego z nich, staje się przedmiotem przetargu nie mając możliwości wypowiedzenia swojego stanowiska, jest karane za miłość, którą odczuwa do rodziców. Ograniczanie możliwości kontaktu z jednym z rodziców może wyzwalać w dziecku lęk i poczucie obawy przed odrzuceniem, może też prowadzić do nie ujawniania swoich prawdziwych pozytywnych uczuć wobec któregoś z rodziców z powodu obawy przed karą moralną, psychiczną lub fizyczną.
Trudny jest też kontakt dziecka z rodzicem, który zamieszkał oddzielnie: pojawia się nieśmiałość, skrępowanie, powierzchowność podejmowanych rozmów, sztuczna atmosfera towarzysząca spotkaniom, brak głębszego zainteresowania obu stron.
Rozbicie rodziny poprzez rozwód jest dla wielu osób najbardziej bolesnym doświadczeniem życiowym. Pojawiający się kryzys wymaga wielostronnego wsparcia zarówno dla małżonków jak i ich dzieci.
Ważne jest :
- wytworzenie w dziecku poczucia, iż dla swoich rodziców jest ono nadal najważniejsze i ma nieograniczoną możliwość kontaktowania się z każdym z nich
- przekonanie dziecka o rozłączności problemów małżeńskich od spraw rodzicielskich
- przedstawienie mu pozytywnego obrazu drugiego rodzica i nie deprecjonowanie jego wartości
W okresie separacji i rozwodu ważne jest przedstawienie przez rodziców sytuacji małżeństwa i istniejącego w nim kryzysu odpowiednio do potrzeb i wieku dziecka. Celem rozmowy z dzieckiem jest doprowadzenie do tego, aby zrozumiało decyzję swoich rodziców odnośnie rozwodu i nie musiało obarczać siebie winą za ich niepowodzenia, ani też doświadczać lęku przed odrzuceniem przez rodziców oraz poczucia braku lojalności wobec nich.
Rodzinom rozbitym potrzebna jest profesjonalna pomoc, która ma doprowadzić do uznania przez rodziców konieczności dialogu i współpracy w zakresie oddziaływań opiekuńczo-wychowawczych nad własnymi dziećmi. Również sami małżonkowie wymagają wsparcia w zmaganiu się z sytuacją rozwodową tak, aby była ona jak najmniej bolesna.
Opracowanie: V. Magdalena Baranowska- psycholog ( na podstawie „ Psychologiczna analiza reakcji rodziców i ich dzieci w sytuacji rozwodowej” S. Steuden w: WYBRANE ZAGADNIENIA Z PSYCHOLOGII KLINICZNEJ DZIECI I MŁODZIEŻY pod red. Elżbiety Januszewskiej.
Odwiedza nas 100 gości oraz 0 użytkowników.