Każdy człowiek odbiera informacje z otaczającego go świata poprzez wrażenia zmysłowe. Do mózgu dociera ogromna ilość informacji zmysłowych. Są one odbierane, przetwarzane i organizowane, a następnie wysyłane z informacją zwrotną o konieczności wykonania odpowiedniej reakcji, tak zwanej reakcji adaptacyjnej. Aby udowodnić, jak ważną rolę w naszym życiu odgrywają prawidłowo wykorzystywane zmysły, twórczyni teorii Integracji Sensorycznej J. Ayres, proponuje wyobrażenie sobie sytuacji zaczerpniętej z życia, a mianowicie sytuacji – obierania pomarańczy. Autorka wylicza zmysły, które biorą udział w tej prostej czynności:
Wzrok – widzimy kolor i kształt owocu, Węch – odbieramy intensywny zapach, pobudzający pracę ślinianek, Dotyk – za pomocą receptorów dotykowych odbieramy fakturę skórki, a także konsystencję owocu, Priopirocepcja – określa ciężar owocu, a także jego kolisty kształt, Napięcie mięśniowe, koordynacja ruchowa – dzięki nim sprawnie obieramy skórkę, nie niszcząc miąższu, Słuch (pośrednio) – słyszymy, odrywaną skórkę
Zatem, aby skutecznie i płynnie obrać pomarańczę potrzebne nam zintegrowane zmysły, które przekażą pozyskane informacje do mózgu, ten zaś odpowiednio na nie zareaguje w postaci odpowiedniej reakcji (np. dostosowaniu siły obierania do grubości skórki, lub ciężaru i wielkości pomarańczy). Gdyby jednak proces ten był zaburzony to moglibyśmy np.: skaleczyć się nożem, uszkodzić część jadalną owocu, nie wiedzieć, od czego zacząć, a następnie kontynuować czynność.
Każdy z naszych zmysłów jest odpowiedzialny za odbieranie i przewodzenie innego rodzaju bodźca. Dzięki systemowi wzrokowemu – widzimy, możemy ocenić wysokość, słuchowy reaguje na bodźce słuchowe, wychwytuje dźwięki, rozpoznaje, zapamiętuje, system węchowy reaguje na wszelkiego rodzaju zapachy natomiast smakowy pomaga nam rozróżniać smaki przyjmowanych pokarmów. Jednakże najważniejsze w funkcjonowaniu człowieka jest zmysł dotyku, który odbiera całą powierzchnią skóry bodźce dotykowe, a także bodźce bólowe. Ma on wpływ na koncentrację uwagi oraz pobudzenie. Kolejny to zmysł propriocepcji (czucia głębokiego) oraz przedsionkowy (ruchu i równowagi). Ich prawidłowe funkcjonowanie wpływa na prawidłową prace pozostałych zmysłów.
Mimo, iż każdy z nas jest jedyny i niepowtarzalny, jednak łączą nas pewne cechy charakterystyczne. W przypadku dzieci przejawiających trudności z przetwarzaniem sensorycznym również możemy wyróżnić pewne wspólne cechy, zachowania w zależności od rodzaju ich trudności. Poniżej zawarto listę potencjalnych oznak, najczęstszych objawów mogących wskazywać na zaburzenia integracji sensorycznej, z podziałem na poszczególne zmysły oraz na powodującą reakcję.
W sferze dotyku:
Każdy z nas ma pewne preferencje dotykowe, pewne rodzaje faktur czy doświadczeń dotykowych są dla nas przyjemne inne akceptujemy, a są i takie, których unikamy. Jednak w przypadku dzieci z trudnościami sensorycznymi sprawa wygląda na bardziej skąplikowaną. Chodzi o zainteresowanie, a nawet przymus i potrzebę dotykania lub unikania doznań związanych z dotykaniem pewnych przedmiotów.
Jeżeli nasze dziecko przejawia podobne zachowania, może to świadczyć o jego trudnościach w sferze dotyku. Może ono nadmiernie reagować, np.:
Unikać lub nie lubić delikatnego dotyku,
Nie lubić poszczególnych tkanin, faktur czy ubrań,
Nie lubić metek, aplikacji, szwów lub guzików w ubraniach,
Unikać brudzących aktywności, substancji (np.: kremu) na rękach lub twarzy,
Mieć awersję do normalnych interakcji społecznych (tulenia, pocałunków),
Bardzo denerwować się małym skaleczeniem, zbyt mocno reagować na łaskotki,
Popadać we frustracje, złość przy nieodpowiednio założonym ubraniu,
Potrzebować silnego ucisku, wciskać się w ciasne miejsca,
Kłaść się pod materacem lub ciężkim kocem (podczas zabawy, lub odpoczynku).
Dziecko może również zbyt słabo reagować na dotyk lub poszukiwać go:
Dotykać innych ludzi, nawet, gdy takie zachowania są niestosowne,
Nie zachowywać odpowiedniego dystansu w relacjach z innymi,
Mieć wewnętrzną potrzebę dotykania różnych faktur,
Lubić agresywną zabawę, brudzące aktywności,
Mieć niezwykle wysoki lub niski próg bólu,
Preferować ciasne miejsca, mocny docisk.
Mieć zaburzone czucie, nie czuć ubrudzonej twarzy, rąk lub ubrania,
Często upuszczać zabawki.
W sferze wzroku
Dzieci z trudnościami sensorycznymi w obrębie wzroku mogą prezentować różnorodne zachowania, odczytywane przez otoczenie zupełnie nieadekwatnie, a tym czasem mogą one zdecydowanie intensywniej odczuwać wpływ jasnych, świecących czy wirujących przedmiotów lub zbyt słabo reagować na bodźce wzrokowe (przy jednoczesnym braku wady wzroku).
Dzieci nadmiernie reagujące mogą:
Nie lubić jasnego, ostrego lub fluorescencyjnego światła,
Domagać się zacienienia miejsca, w którym przebywają (zasłanianie rolet, zasłon),
Zasłaniać oczy, domagać się okularów przeciwsłonecznych lub czapki z daszkiem w bezchmurny dzień,
Mieć problem z czytaniem materiałów na kontrastowych kolorach,
Zezować, mrugać, przecierać oczy w kontakcie ze słońcem,
Unikać kontaktu wzrokowego,
Wykazywać ożywienie lub rozdrażnienie w miejscach, w których jest dużo bodźców wzrokowych,
Natomiast dzieci wskazujące na zbyt słabe reakcje na bodźce wzrokowe:
Poszukują stymulacji wzrokowej
Wpatrują się w światła, cienie, wirujące świecące przedmioty,
Przejawiać fascynację lustrami, a także błyszczącymi przedmiotami,
W sferze smaku
W przypadku dzieci cierpiących na zaburzenia sensoryczne związane ze smakiem problem grymaszenia przy jedzeniu wynika z podwyższonej lub obniżonej wrażliwości na smaki, faktury i temperaturę produktów wkładanych do ust.
Dziecko nadmiernie reagujące na stymulację oralną może:
Być wrażliwe na fakturę pokarmu,
Nie lubić mycia zębów,
Preferować wybrane smaki (słodkie/kwaśne/ostre) lub bez wyraźnego smaku,
Mieć wąski repertuar żywieniowy – jeść tylko wybrane produkty lub potrawy nawet codziennie,
Być opóźnione pod względem rozwoju mowy,
Mieć odruch wymiotny na jedzenie, krztusić się,
Dziecko zbyt słabo reagujące na stymulacje oralną może:
Łaknąć pokarmu o intensywnym smaku,
Żuć, ssać przedmioty niejadalne ( ołówki, rękawy, kołnierzyki),
Lubić silne stymulacje, faktury ( kostki lodu, chrupiące produkty),
Napychać usta zbyt dużą ilością jedzenia,
W sferze Węchu
Każdy z nas ma swoje preferencje zapachowe, ulubione potrawy, perfumy. W przypadku dzieci z problemami sensorycznymi w zakresie zaburzeń węchowych proste odczucia dnia codziennego mogą na nie wpłynąć o wiele razy mocniej wywołując różnego rodzaju konsekwencje.
Dziecko nadmiernie odczuwające zapachy może być:
Zdenerwowane lub odczuwać obrzydzenie wywołane zapachami,
Zauważać zapachy, na które inni nie zwracają uwagi,
Być nadmiernie pobudzone z uwagi na bodźce zapachowe,
Mieć chorobę lokomocyjną z uwagi na bodźce węchowe,
Mieć awersję do niektórych potraw
Dziecko zbyt słabo reagujące na zapachy może:
Łaknąć zapachów każdego przedmiotu w otoczeniu (a także siebie lub innych osób),
Łaknąć nieprzyjemne zapachy ( zapach śmieci, detergentów),
Nie zwracać uwagi na zapachy w otoczeniu,
W sferze ruchu i równowagi
Dzieci w większości lubią ruch i wrażenia z niego płynące, jednak niekiedy ruch powoduje w dziecku strach, niepewność lub bardzo trudno go przerwać.
Dziecko nadmiernie reagujące na ruch może:
Wykazywać niechęć do aktywności ruchowych,
Unikać huśtawek i aktywności wymagających szybkiego ruchu,
Wykazywać symptomy choroby lokomocyjnej w samochodzie,
Preferować zabawy statyczne,
Kołysać się dla uspokojenia,
Mieć potrzebę odczuwania stabilizacji – stania mocno na stabilnym podłożu na obu nogach,
Dziecko zbyt słabo reagujące na ruch może:
Angażować się w nadmierny ruch, wiercić się, kręcić, biegać w kółko, skakać, wspinać się,
Dążyć do częstej zmiany pozycji ciała,
Kręcić się w kółko bez odczuwania dyskomfortu,
Czuć niepohamowaną konieczność dążenia do ruchu,
Mieć trudności w utrzymaniu pozycji bez ruchu,
Mieć słabą reakcję obronną przed upadkiem,
Mieć trudność z rozpoczynaniem działań.
W sferze słuchu
Na co dzień mamy do czynienia z nieustannymi stymulacjami dźwiękowymi, na które nie mamy wpływu. Dla dziecka z zaburzeniami słuchowymi, nadmierna ilość bodźców słuchowych może wywołać różnorodne zachowania awersyjne, a nawet agresywne.
Dziecko nadmiernie reagujące na dźwięki:
Łatwo dekoncentruje się przez dźwięki w otoczeniu,
Nie lubi głośnych urządzeń mechanicznych (odkurzacza, zmywarki, blendera, kosiarki),
Sygnalizuje koniecznością wyjścia z miejsc hałaśliwych,
Trudno mu tolerować hałas, gwar uliczny,
Reagować strachem lub silnymi emocjami na nagłe, głośne dźwięki,
Zauważać dźwięki, hałasy, których inni nie słyszą,
Domagać się ciszy,
Może ujawniać mocne emocje w sytuacjach tłumu,
Samo wydawać dźwięki, żeby zagłuszyć inne odgłosy,
Dziecko zbyt słabo reagujące na dźwięki może:
Wybierać hałaśliwe zabawy i aktywności,
Nie reagować na polecenia, wołanie,
Lubić nadmiernie głośną muzykę, telewizję
Zdawać się odporne na pewne dźwięki
Nie rozumieć, nie pamiętać tego, co zostało do niego powiedziane,
Często prosi o powtórzenie, nie reaguje na polecenie werbalne za pierwszym razem,
Głośno mówić do siebie w czasie zabawy, wydawać różne dziwne dźwięki,
W sferze Motoryki dużej
Większość dzieci dobrze radzi sobie z wyzwaniami motorycznymi. W przypadku dzieci z zaburzeniami motoryki dużej natomiast muszą włożyć dużo więcej wysiłku, aby ich czynności były adekwatne do sytuacji ruchowej. Dzieci z tego typu trudnościami mogą:
Mieć trudności z planowaniem ruchu,
Mieć trudności z koordynacją ruchową,
Poruszać się niezdarnie, potykać się,
Mieć trudności w chodzeniu po schodach, bieganiu, łapaniu piłki,
Mieć trudności z naśladowaniem/powtarzaniem ruchów, kroków tanecznych.
W sferze motoryki małej
Rozwijanie umiejętności precyzyjnych dłoni i palców trwa latami oraz jest poprzedzone prawidłowym rozwojem funkcji bazowych. Dziecko z zaburzeniami motoryki małej może:
Mieć trudności w prawidłowym trzymaniu sztućców,
Mieć trudności w nawlekaniu koralików, przewlekaniu,
Mieć trudności z zapinaniem guzików, zamków, wiązaniem butów,
Mieć trudności z pisaniem (męczliwość ręki),
Pisać niewyraźnie, łamać ołówki,
Ciągle upuszczać przedmioty,
Mieć trudności z ubieraniem się i jedzeniem,
Używać niewłaściwej siły do podnoszenia i odstawiania przedmiotów,
Z opóźnieniem nabywać niektóre umiejętności (kolorowanie, cięcie nożyczkami)
W sferze zaburzeń społecznych – Trudności w nawiązywaniu i podtrzymywaniu znajomości, dziecko może:
Unikać tłumów, nowych miejsc, hałaśliwych przestrzeni,
Mieć problemy z zawieraniem znajomości,
Unikać przebywania blisko innych osób,
Czuć się niekomfortowo lub łatwo ulegać nadmiernemu pobudzeniu w otoczeniu grupy.
Dziecko dotknięte zaburzeniami integracji sensorycznej może zacząć odczuwać coraz silniejszą frustrację z powodu własnej niemocy, przez co staje się bardziej uciążliwe dla otoczenia. Może również mieć trudności z wyhamowaniem trudnych zachowań, autoregulacją własnego zachowania. Dzieci te bywają również przeciążone ilością bodźców, które do nich docierają, powodując rozdrażnienie, a nawet agresję.
O zaburzeniach integracji sensorycznej możemy mówić, gdy organizacja bodźców zmysłowych w układzie nerwowym jest niewłaściwa, a to z kolei jest przyczyną, iż w określonym czasie nie rozwijają się prawidłowe umiejętności i nie zostają one wyrównane w późniejszych etapach. Powodować to może zmaganie się dziecka z trudnościami zarówno w domu jak i w szkole warto wtedy zasięgnąć zdania specjalisty i na czas pomóc dziecku w osiąganiu kolejnych sukcesów rozwojowych.
Marta Ryszka
Literatura:
Barbara Sher, Codzienne gry i zabawy dla dzieci z zaburzeniami przewodzenia sensorycznego, Wyd. Harmonia, Gdańsk 2018,
Daria Jodzis, Dysfunkcje integracji sensorycznej, a sprawność językowa dzieci w młodszym wieku szkolnym, Wyd. Harmonia, Gdańsk 2013
Polly Godwin Emmons, Liz McKendry Adnerson, Dzieci z zaburzeniami Integracji Sensorycznej, Wyd. Liber, Warszawa 2007
Marta Szybkowska, Elementy integracji sensorycznej, Wyd. PWN, Warszawa 2017